Swyn Isla del Sol

Roedd Maria yn grac. Roedd hi wedi bod mas 'da'r anifeiliaid drwy'r dydd, ac ar ei ffordd adre pan feiddiodd rhyw dramorwr dynnu llun o'i lama!
"Pam wyt ti eisiau tynnu llun o fy lama i?" gwaeddodd, "Paga me! Paga me! Dylet ti nhalu i!"

Roedd Hywel a fi wedi eistedd ar ben wal gerrig ar gyrion pentref Yumani ar Isla del Sol pan welon ni nhw. Asyn oedd ar y blaen, merch fach yn y canol, lama tu ol iddi hi, ambell ddafad, yna mochyn, dwy ferch fach arall, lama arall falle, un fenyw'n cario nwyddau ar ei chefn, a mwy o asynnod trwmlwythog tu ol iddi hi. Ro'n nhw'n anelu nol am y pentref ar ol bod ar y llethrau serth drwy'r dydd. Do'n ni ffili help ond tynnu llun.

Dechreuodd Maria alw arnon ni'n grac cyn iddi'n cyrraedd. Ond, doedd dim rhaid i ni aros yn rhy hir cyn iddi wenu. Roedd hi ond yn wyth oed ac yn meddwl ei fod e'n ddoniol ein bod ni'n holi am enw'r lama. Rosita oedd ei henw hi, meddai, ac edrychodd y lama arnon ni gyda'i llygaid mawr brown heb ots am y llun. Felly bant a Maria - eu chwiorydd bach siriol yn dilyn gan sibrwd, 'caramelos,' arnon ni'n obeithiol, ond heb aros yn ddigon hir i ni roi loshin iddyn nhw beth bynnag.

Roedd Isla del Sol yn le hudol. Yn ynys fach ynghanol llyn anferth Titicaca, mae'n le sanctaidd oherwydd cred taw oddi yma y deilliodd yr Incas cyntaf - mab yr haul a merch y lleuad. Fe gerddon ni ar hyd llwybr yr Incas i olion un o'u hen demlau; adfeilion oedd fel dryslwyn llawn cilfachau.

Heblaw am yr holl gartrefi sy'n cael eu troi'n pizzerias, neu'n lochesi i'r teithwyr sy'n heidio yma nawr, dyw Isla del Sol ddim fel pe bai wedi newid rhyw lawer ers canrifoedd. Rhwng y tai mwd a'r toeon gwellt mae corlannau bach lle mae lamas, asynnod, ieir, moch, defaid a chwn wedi'u clymu fel trysorau teuluol, neu sypiau o wellt wedi'u clymu at ei gilydd i sychu yn yr haul.

Mae'n le gwahanol iawn i Copacabana, ar ochr draw'r llyn. Dyma lle gallai eich holl ddymuniadau ddod yn wir. Mae 'na Forwyn Fair arbennig ar ben y bryn uwchben y dref, gyda 16 croes yn arwain ati. Ond i chi offrymu carreg fach iddi neu fersiwn bach o beth bynnag hoffech chi gael, bydd hi'n gwireddu'ch breuddwydion cyn diwedd y flwyddyn. (Gallwch chi hyd yn oed gael eich car wedi'i fendithio gan yr offeiriad os addurnwch chi e a blodau a'i barcio tu fas i eglwys y dref fore dydd Sul...)

Anghofies i ddymuno am unrhywbeth wrth y forwyn ar gopa bryn Copacabana. Ond rywsut, ar ol dros wythnos o deimlo'n llwyd a thost - o San Pedro de Atacama i La Paz - mae'r ddau ohonon ni fel pe bai'n llawer gwell. Alla i ond meddwl bod gwylio'r machlud oren dros lyn Titicaca, a'r cymylau'n gloywi'n binc dros fynydd Illampu wedi bod yn help.

Ry'n ni yn Peru erbyn hyn - yn Cusco er mwyn dilyn ol traed yr Incas unwaith yn rhagor i ddinas hynafol Machu Picchu.

SALAR DE UYUNI: Salt and sulphur

In an ancient, long-lost travel manual somewhere there must be written a formula that goes something like this: the more you suffer to get there - the more spectacular the reward.

Just reaching the departure point for the world's biggest salt lake required a bumpy seven hour bus journey along unpaved roads through the Andes. Having both been a bit unwell, we held on to our stomachs whilst others around us argued over who got to sit where.

Arriving in Uyuni didn't bring much relief either - its an ugly town in the middle of nowhere that just about survives on mining and a steady stream of tourists. But the reason everyone comes is to leave again - heading off on three day expeditions across the Salar. We signed up with one company - only to get shunted on to another because they'd overbooked. As our rucksacks were loaded on to the roof of the Landrover, we wondered what was ahead...

But we needn't have worried. The salt lake was incredible - a solid white expanse that naturally forms in almost perfect pentagon and hexagon shapes. Its like another planet. In the middle sit little islands made of ancient coral, where giant cacti grow - some hundreds of years old.

After a night in a hostal actually made of salt we went south to see volcanoes surrounded by multicoloured lakes, each one rich in either copper, sulphur, iron or lithium. It all looked a bit like an explosion in a chemistry lab. We saw our first flamingoes, as well as vacunia - curious, cuddly animals that look like a cross between a llama and a deer.

After a second night at over 4000m altitude, we travelled so far south through Bolivia we're now back in Chile - in the desert town on San Pedro de Atacama. We'll spend a couple of days here to enjoy hot showers and warming sunshine, before working our way back once again into Bolivia.

COCHABAMBA, SUCRE a POTOSI

Ers gadael La Paz mae pob man ry'n ni wedi ymweld a nhw wedi bod yn dathlu. Dathlu dwr yfed i bawb am y tro cyntaf oedd pobl Cochabamba. Roedd llwyfan mawr yn y sgwar, gyda band o gerddorion yn chwarae gitars bach a mawr, pibau a drymiau - a menyw wrth eu hochr yn taflu letys mas i'r dorf!

Do'n ni ffili help meddwl taw'r gwleidyddion lleol oedd wedi trefnu'r cyfan er gorfoledd iddyn nhw'u hunain - ond roedd y bloeddiadau o "Tenemos Agua! Viva Cochabamba! Viva Bolivia!" yn llawn angerdd beth bynnag.

Yn edrych lawr ar y dathliadau i gyd roedd Iesu mwya'r byd. Ar ol gweld Buddhas mwya'r byd, yn eistedd neu'n gorwedd yn ne ddwyrain Asia a Japan, roedd hi ond yn deg i ni fynd i weld Iesu mwya'r byd. Ac roedd e'n fawr hefyd. Aeth Hywel mewn i'w ganol e a tynnu lluniau mas o'i gesail...

Yn Sucre, dathlu 200 mlynedd rhyddid oddi wrth Sbaen oedden nhw. Neu maen nhw.... bob nos am fis! Roedd y prif sgwar yno yn llawn nid dim ond un dathliad - ond nifer; llwyfan o gerddorion yn un cornel, ffilm o hanes y brifddinas yn y gornel arall, band pres yn y canol, a gorymdaith o fechgyn ifanc mewn siwtiau gwyn, coch ac aur yn camu fel milwyr drwy'r cyfan... Ac ambell i cracker tan gwyllt yn lledu mwg rhwng welydd yr adeiladau gwyngalchog hardd.

A nawr, ry'n ni yn Potosi - dinas ucha'r byd - lle mae rhagor o orymdeithiau; protestiadau yn y dydd a dathliadau dau ganmlwyddiant gyda'r hwyr hefyd. Mae'r lle 'ma'n cael ei ddisgrifio fel un o'r llefydd tristaf yn Bolivia. Does dim rhyfedd o feddwl bod cannoedd o filoedd o bobl Quechua'r ardal wedi'u lladd yma wrth fwyngloddio am arian i'r Sbaenwyr - o fynydd pinc, trionglog, Cerro Rico. Mae'n bosib mynd ar deithiau i'r fwynfa hyd yn oed nawr - i weld amodau gwaith truenus y gweithwyr yno o hyd.


Ond mae canol y ddinas yma yn syndod o hardd - eglwysi mawr cerfiedig, strydoedd cul, troellog a balconis pren... Ry'n ni wedi bodloni ar ymweld a'r bathdy hynafol oedd yn creu arian o'r holl... arian...

Ac wrth duchan drwy'r strydoedd fel hen fenyw oherwydd annwyd trwm a diffyg ocsigen, rwy wedi bod yn dotio ar yr holl hetiau - rhai'r dynion a'r menywod. Nid dim ond bowler hats, ond hetiau fflat, hetiau gwellt, hetiau gwlanog, hetiau meddal, a hyd yn oed hetiau uchel fel y wisg Gymreig!

TIWANAKU: Waki-Waki then Waca-Waca

Our Spanish tutor seemed suprised when we said we were going to see the ruins at Tiwanaku after the lesson. It would take at least two hours he warned (in Spanish). And he'd already given copious amounts of tarea (homework) to do. But undetered, we set off to find the right minibus.

"Waki-waki-waki-waki-waki-waki-waki-waki!!"

Leaning out of the moving vehicle, a rather large cholita lady in traditional bowler hat and blanket tried to drum up trade for the journey to Tiwanaku. We slowly bump our way along cobbled streets out of La Paz, up to El Alto, where more passengers are gradually enticed onboard.

One couple agrees to the 10 boliviano fare only if they can pick up their shopping along the way. This, it transpires, includes fruit, fish, some rubber piping, a wooden door, big bags of nails and a few other undisclosed items balanced on the roof. Every new passenger is greeted with a very curtious "buenos tardes" and eventually the minibus drives out to cross the barren alto-plano, to Tiwanaku.

The ruins are all that are left of a civilisation that lasted nearly three millenia, before mysteriously vanishing around 1150AD. Two large stone figures stand surrounded by mud and rubble, as archeologists dig around them. Over a hundred faces are carved into the stones of an underground temple - but no-one really knows why.

The journey home was slighly less eventful - we even found time to do a little homework, inbetween marvelling at the sight of llamas and farms built from nothing more then clay bricks and mud.

The following evening, we went to the theatre to see a show celebrating 200 years since La Paz's rebellion against the Spanish. It started with around thirty people in traditional dress on stage, banging drums, playing pan pipes and dancing. We watched them perform the Morenada, the Diabolada and the Waca Waca.

Every new dance was greeted with huge applause by the mostly Bolivian crowd, and after two hours a rather emotional man in a suit took to the stage to deliver the first of three rousing speeches. We had to leave before the end of the third to try and find some food - feeling we'd learnt a lot, but didn't need more homework that day.

El Camino de la Muerte y Valle de la Luna

Don ni ddim yn gwybod cyn dechrau... Falle na fydden ni wedi'i neud e tasen ni'n gwybod....

Roedd hi wedi cymeryd wythnosau i fi berswadio'n hunan nad oedd y ffordd sy'n cael ei nabod fel 'Death Road' mor beryglus a hynny. Wedi'r cyfan, pam fyddai'r Rough Guide yn dweud mai beicio ar ei hyd yw'r ail weithgaredd gorau yn Ne America gyfan?

Felly bant a ni ar fore Sul clir a sych lawr 'El Camino de la Muerte' gan ddechrau awr tu fas i La Paz, dros 4000 o fetrau uwchben y mor. Roedd mynyddoedd yr Yungas yn codi'n hynod o uchel uwch ein pennau, a condor anferth yn hedeg yn esmwyth dros y ffordd oedd yn troelli am 68 o km islaw. Dyma oedd y brif ffordd rhwng La Paz a Coroico ar un adeg. Ond, roedd degau o loriau a cherbydau wedi cwympo i ebargofiant wrth geisio stryffaglu lan a lawr yr hyn sy ond rywfaint yn fwy na llwybr yn glynu wrth ochr y graig. Fe agorodd ffordd newydd i'r cerbydau tua 2005, gan adael y llwybr i'r beicwyr.

Felly dyna lle ro'n ni hanner ffordd lawr 'Ffordd Marwolaeth' pan glywon ni bod damwain angheuol wedi bod y diwrnod cynt. Roedd hi'n iasol sylweddoli bod dyn ifanc o Loegr wedi'i ladd yn gwneud yr union yr un gweithgaredd a ni. Yn ol ein tywyswyr, roedd e siwr o fod yn mynd yn rhy gloi, ac wedi colli'r troad a syrthio oddi ar y mynydd. Fe welon ni'r safle lle y syrthiodd e - dibyn hollol serth yn syrthio reit lawr am gannoedd o droedfeddi... A doedd gan ei dywyswyr e ddim hyfforddiant i'w achub...

Pan gyrhaeddon ni lawr yn ddiogel ar ddiwedd y daith, roedd y ddau ohonon ni'n llawn rhyddhad. Mae'n daith anhygoel ac fe fwynheon ni'n fawr iawn. Ond do'n i ffili help teimlo rhyw fath o euogrwydd bod teithiwr arall wedi colli ei fywyd yn gwneud yr union yr un peth.

Lle tipyn llai peryglus oedd y Valle de La Luna ar gyrion La Paz. Mae ond dafliad carreg tu hwnt i'r maestrefi, lle mae plasdai moethus rhai o ddinasyddion dosbarth canol y ddinas. Yno mae tirlun arall-fydol pigau tywodfaen yn ymestyn yn glystyrrau i'r awyr. Yr unig blanhigion sydd yno yw cacti pigog. Rhaid bod wyneb y lleuad yn drawiadol iawn os yw'n edrych fel hyn.

LA PAZ: Battered buses and bowler hats

It doesn't take long for our flight to descend into La Paz, perhaps because the airport sits 4000m above sea level. The views on the way were spectacular - breath-taking almost - except that you really need your breath at this altitude. The lack of oxygen was noticeable soon after we stepped off the plane, so we took things very slowly - not even leaving the airport before a sit down and a cup of coca leaf tea.

And then we entered La Paz - a city in the sky sprawled over jagged mountains and plummeting cliffs. Streets climb at incredible angles, filled with battered, noisy buses that burp copious amounts of diesel fumes. Its a dramatic setting that takes a while to get used to... as do the llamas.

You can buy them here, or at least dried llama foetuses from the so-called 'Witch's market' - stalls selling various lucky paws and potions alongside knitted jumpers and sombreros. And then there's the bowler hats - the traditional headgear of Aymara women you see around the city, worn with colourful shawls and long skirts.

We're here to improve our Spanish - and so we'll be taking in these sights for a fortnight. We start each lesson a little breathless after walking up steep streets, heavily layered to protect against the morning cold. I've procured a woollen bobble hat that does the job and Gwenfair's just bought some leg warmers - they too have a llama motif, but don't worry, that's as far as our llama-based shopping will go.

VALPARAISO: Lliwiau Llachar

"Chi! Chi! Chi! Le! Le! Le! Los trabajadores de Chile!"

Fe glywon ni'r drymiau a gweiddi'r orymdaith o strydoedd hardd amgueddfa awyr agored ardal Bellavista. Y diwrnod cyn hynny, yr unig swn ar y strydoedd oedd ein camau ni a cerddoriaeth swynol yn dianc o ambell dy. Ond y diwrnod yma oedd y cyntaf o Fai: diwrnod gweithwyr Chile i brotestio.

Ar sgwar Fictoria, roedd anerchiadau grymus i'r 'trabajadores' a'r 'trabajadoras' oedd yn eu tro yn chwifio baneri Che Guevara, y cryman a'r seren, neu'n gwisgo crysau-t cyn arweinydd sosialaidd y wlad, Salvador Allende. Roedd y cyfan yn heddychlon iawn; cerddorion, dawnswyr a chyd-ganu gwerin... nes i ni weld un boi yn gwisgo cwcwll yn gwthio bin mawr ar ei ochr ar ganol y stryd.

Erbyn y bloc nesaf, roedd yr heddlu wedi'i ddal e, a cyfres o gerbydau arfog wedi symud mewn. Mas ohonyn nhw daeth rhesi o swyddogion yn gwisgo helmedau a thariannau. Ar ol sylwi ar bobl yn cario polion trwm, hir, fe adewodd Hywel a fi ar frys.

Ond nid dyma'r Valparaiso sy'n denu'r ymwelwyr a'r artistiaid. Mae'n le llawn rhamant, gyda tai lliwgar yn arllwys lawr y bryniau blithdrafflith tuag at borthladd prysur - lle mae'r llongau fel cysgodion yn y niwl. Golygfa ddenodd un o feirdd mwyaf Chile, Pablo Neruda, i adeiladu cartref i'w hunan yma.


Er bod yr adeiladau hardd wedi gweld eu dyddiau gorau, eu paint yn pylu a phlisgo a'r palmentydd yn dyllog a drewllyd mewn mannau - mae'r welydd wedi'u haddurno a pheth o'r graffiti mwyaf creadigol erioed. Ar welydd, ar ddrysau, ar risiau ardaloedd Concepcion ac Alegre, mae lliwiau a lluniau ymhob man...

Erbyn hyn, ry'n ni yn La Paz yn Bolivia - lle gwahanol iawn i Chile...